Προϊστορικοί οικισμοί και αρχαίεςπόλεις της δυτικής Θεσσαλίας σε υδάτινες συνάφειες» ήταν τοθέμα της εισήγησης πουπαρουσίασε στο πρόσφατο8ο Εθνολογικό Συνέδριο –Αντάμωμα Θεσσαλών Καραγκούνηδων ο ΛεωνίδαςΠ. Χατζηαγγελάκης, αρχαιολόγος, επί τιμή έφορος Αρχαιοτήτων ΥΠΠΟ.
Ο ίδιος τονίζει πως ηαρχαία ελληνική μυθολογίαείναι πλήρης από αναφορές και περιστατικά πουέχουν σχέση με το υδάτινοστοιχείο. Κατ’ αυτήν, αναφέρονται τρεις μεγάλοι κατακλυσμοί: Ο κατακλυσμόςτου Ωγύγου, ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνα, καιο κατακλυσμός του Δαρδάνου.
Η ενδιαφέρουσα γεωφυσική διαμόρφωση της δυτικής Θεσσαλίας, τονίζειεπίσης, ορίζεται από τονορεινό όγκο της Πίνδου,των Αγράφων και τον Αχελώο ποταμό στα δυτικά. Τηθεσσαλική πεδιάδα κάλυπταν τα νερά μιας μεγάληςλίμνης, μέχρις ότου έναςσεισμός προκάλεσε τορήγμα των Τεμπών και τανερά βρήκαν διέξοδο στηθάλασσα.
Η δημιουργία της θεσσαλικής πεδιάδας συνδέεται με τον αρχαίο θεόΠοσειδώνα, καθώς πιστευόταν πως η λίμνη πουκαταλάμβανε την πεδινήπεριοχή μετατράπηκε σεεύφορο πεδινό τόπούστερα από παρέμβασήτου. Για τον λόγο αυτό, οΠοσειδώνας κατείχε ιδιαίτερη θέση στη λατρεία τωναρχαίων Θεσσαλών. Τιμήκαι λατρεία απέδιδαν επίσης, οι κάτοικοι της περιοχής και σε κατώτερες ή δευτερεύουσες θεότητες, ήρωες, διάφορες Νύμφες,κ. ά. των νερών και του δάσους, όπως τον Ασκληπιό,τον Ηρακλή, τον Αίατο, τονΑχιλλέα, τις Δρυάδες, τιςΑμαδρυάδες.
Οι μύθοι του νερού και οσχηματισμός της Θεσσαλίας
Αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς, συνεχίζει ο κ. Χατζηαγγελάκης, πουασχολήθηκαν με τη Θεσσαλία και τους μύθους της ερμήνευσαν τον σχηματισμότης (Ηρόδοτος Ζ΄ 129,Στράβων ΙΧ΄, 5.2). Την πεδιάδα στη δυτική Θεσσαλίαδιασχίζουν ο Πηνειός μετους παραποτάμους του, τον Ληθαίο, τον Πάμισο,τον Κουράλιο, τον Ονόχωνο και τον Απιδανό. Οιδυο τελευταίοι μαζί με τονΕνιπέα, συγκλίνουν στονμεγάλο ποταμό στο χαμηλότερο επίπεδο στην περιοχή της Μεταμόρφωσης,του Βλοχού και του Πέτρινου, εκεί ακριβώς όπουπλημμύρισε για μία ακόμηφορά ο τόπος και έπνιξεζωές, ελπίδες και όνειρα.
Οι ποταμοί αυτοί καθώςκαι άλλα δευτερεύοντα ποτάμια και ρέματα, όπως οΊτουλης, ο Λείψιμος, ο Καλέντζης, ό Μέγας, η Νέδαστον Πύργο Ιθώμης, κ.α., σε συνάρτηση με τις διαβάσεις και τα περάσματαστην περιοχή είχαν μεγάλησημασία για τη δημιουργίαοικισμών στους προϊστορικούς χρόνους – τις γνωστές μαγούλες – και τηνίδρυση των αρχαίων πόλεων, για την επικοινωνίακαι τις ανταλλαγές από ταπανάρχαια χρόνια, καθώςπολλοί προϊστορικοί οικισμοί, αρκετές πόλεις, ναοίκαι ιερά ιδρύθηκαν σε τέτοιες θέσεις, που επέτρεπαν τις μετακινήσειςανθρώπων, προϊόντων,ιδεών.
Ο Πηνειός ποταμός
Αρκετές μαγούλες της Νεολιθικής εποχής και της εποχής του Χαλκού αναπτύχθηκαν κοντά στις όχθες ποταμιών, τονίζει οίδιος, όπως ενδεικτικά αναφέρουμε η «Πλατιά Μαγούλα» Ζάρκου στη βόρειαόχθη του Πηνειού ποταμού,η μαγούλα «Ζευγαρολίβαδο» στον Συκεώνα κοντάστον Ενιπέα, η μαγούλα«Μπαλιάκου» στο Ζαίμι, η«Τζάνη Μαγούλα» στην περιοχή Σοφάδων καιτόσες άλλες.
Κατά τη μυθολογική παράδοση οι κάτοικοι αυτούτου τόπου δημιουργούν ταπρώτα έργα για την αποξήρανση και διαχείριση τωνυδάτων της λίμνης, για τηλίμνη Κωπαΐδα. Κατά τηΜυκηναϊκή εποχή υλοποιήθηκε ένα μεγαλόπνοοσχέδιο αποξήρανσης τηςλίμνης, που ήταν εξαιρετικά σύνθετο. Τα τεχνικάέργα περιλάμβαναν τεχνητές λίμνες εν είδει ταμιευτήρων, όπου μπορούσαν να έχουν νερό σε περιόδουςξηρασίας. Παράλληλα,είχαν διαμορφωθεί αρκετάσημεία για τον έλεγχο καιτην αποτροπή υπερχείλισης, αφήνοντας κάθε φοράελεγχόμενο όγκο νερού ναεισρέει στη λίμνη».
Υδραυλικά έργα σε διάφορες περιοχές, όπωςυδραγωγεία και αποχετευτικοί αγωγοί, είναι κοινά σεπολλούς αρχαίους πολιτισμούς και οι αρχαιολογικέςκαι οι ιστορικές μαρτυρίεςστοιχειοθετούν πως έργααυτής της μορφής υπάρχουν και στην Ελλάδα. Οιλαϊκοί μύθοι, τονίζει ο κ.Χατζηαγγελάκης, επιμένουν πως ο κύριος υπεύθυνος για τη σχεδίαση καιεκτέλεση μεγάλης κλίμακας αγροτικών υδραυλικώνέργων είναι ο ημίθεος Ηρακλής. Ήδη, από την αρχαία εποχή, πολλοί συγγραφείςθεωρούν πως ο Ηρακλήςείναι ένας δαιμόνιοςυδραυλικός μηχανικός.
Ο θεός Αχελώος
Ο μύθος του αγώνα τουήρωα εναντίον του θεοποιημένου Αχελώου, του ποταμού με τον μεγαλύτερουδάτινο όγκο στην Ελλάδα,που συνήθως απεικονίζεταιστα αγγεία ως όφις-δράκων ή ταύρος, καθώς μεταμορφώνεται διαρκώς,αποτελεί ένα από τα πιοχαρακτηριστικά δείγματαμυθοπλασίας. Οι μεταμορφώσεις αντιπροσωπεύουντις συχνές μεταβολές τηςκοίτης του ποταμού και τηςροής του, που συχνά αποκτά ορμή και καταστροφικήμανία, αλλά τελικά ο θεόςυποκύπτει στον ήρωα, πουεπιβραβεύεται και με μίασύζυγο, την πανέμορφηΔηϊάνειρα.
Ο Πηνειός, γιος τουΩκεανού και της Τηθύος
Σύμφωνα με τους Διόδωρο (ΙV, 35.3) και Στράβωνα (Χ, 2.19) κατασκευέςμεγάλων διαύλων, αρδευτικών φραγμάτων και συστήματος αγωγών, πουπεριορίζουν ασφυκτικά τηνκαταστροφική δραστηριότητα του ποταμού, υλοποιούνται σε έναν ακόμημεγάλο ποταμό, που απασχολεί σήμερα, δυστυχώς,αρνητικά την επικαιρότητα:
Πρόκειται για τον Πηνειόστην περιοχή Τρικάλων –Λάρισας, για τις κατασκευές του οποίου είναιεπίσης υπεύθυνος ο Ηρακλής (Διόδωρος Σικελιώτης, Στράβων).
Μια ιστορική αναφορά, αναφέρει ο αρχαιολόγος,σχετικά με τον Πηνειό καιτην συμπεριφορά του ποταμού που ξεκινά και υποδέχεται τα νερά τηςΠίνδου, διασχίζει τον θεσσαλικό κάμπο και εναποθέτει τα νερά του στο Αιγαίοδια των στενών των Τεμπών, καταγράφεται στηνελληνική αρχαιότητα απότον γνωστό γεωγράφο καιιστορικό Στράβωνα, οοποίος γράφει : «…ο γαρΠηνειός, δια μέσης ρέων,και πολλούς δεχόμενος ποταμούς, υπερεκχείται πολλάκις…». Από τηνπολύτιμη αυτή αναφοράτου Στράβωνα πληροφορούμαστε για τη συμπεριφορά του Πηνειού καικυρίως την υπερχείλισητων νερών στον θεσσαλικόχώρο προκαλώντας πλημμυρικά φαινόμενα.
Ο Πηνειός στη μυθολογία ήταν γιος του Ωκεανούκαι της Τηθύος. Με τηΝύμφη Κρέουσα, γέννησετον Υψέα και τη Στίλβη.
Κόρες του Πηνειού ήτανκαι οι Νύμφες, Τρίκκη καιΛάρισα, οι οποίες έδωσαντα ονόματά τους στις ομώνυμες θεσσαλικές πόλεις.Σημαντικοί οικισμοί αναπτύχθηκαν κοντά στον Πηνειό και τουςπαραποτάμους του, ορισμένοι από τους οικισμούςαυτούς αναπτύχθηκαν στιςμαγούλες, θέσεις όπου συνεχίζουν τη ζωή τους κατάτη διάρκεια της εποχής τουχαλκού (3300 – 1100 π.Χ.)και μετατρέπονται σταιστορικά χρόνια σε ισχυρές, οχυρωμένες πόλειςπου έπαιξαν σημαντικόρόλο στην ιστορία της θεσσαλικής πεδιάδας.
Η αρχαία Τρίκκη, η σημαντικότερη πόλη της τετράδας Εστιαιώτιδας,εκτεινόταν ανάμεσα στονποταμό Ληθαίο και στονλόφο «Κάστρο». Η αρχαίαπόλη που πήρε το όνομάτης από τη νύμφη Τρίκκη,κόρης του Πηνειού ή κατ’άλλους του Ασωπού ποταμού. Η θέση της πόλης είχεστρατηγική σημασία,καθώς ήταν κτισμένη στιςυπώρειες των Χασίων καιασκούσε τον έλεγχο στιςδιαβάσεις από τη Θεσσαλίαπρος την Ήπειρο. Στονεμπροσθότυπο χάλκινωννομισμάτων της Τρίκκηςαπεικονίζεται η ΝύμφηΤρίκκη σε κατατομή με μαζεμένα τα μαλλιά της σεκρωβύλο, φορώντας περίτεχνα ενώτια. Για να καταλήξει τονίζοντας:
«Από την περιοχή ακόμητου ορεινού όγκου του Λάκμου, από τις πηγές του ποταμού Πηνειού αναφέρονται αρχαίες πόλεις.Στην περιοχή της Καλαμπάκας, ένθεν κακείθεντου ποταμού υπήρχαν οιαρχαίες πόλεις Αιγίνειονκαι Φαλώρεια. Μετά τηνΤρίκκη, επί του Ληθαίου ποταμού, ακμάζουν οι ισχυρές πόλεις Πέλιννα,Φαρκαδών, Φαϋττός,Άτραξ, Λάρισα.
Στη ΒΑ περιοχή της ΠΕ Καρδίτσας, ευρύτερα των Σοφάδων και του Παλαμά, αναπτύχθηκαν κοντά σε ποτάμια ηΆρνη – το μετέπειτα Κιέριον -, οι Πειρασίες, η Φύλλος, το Φάκιον, το Λιμναίονκ.α.».
Πηγή: AΠΕ – ΜΠΕ
