Ο Καπνικός Σταθμός Έρευνας Καρδίτσας με τις παρηκμασμένες κτιριακές εγκαταστάσεις και έκταση 30 στρεμμάτων, στέκεται ακόμη όρθιος απέναντι στη φθορά του χρόνου και την αδράνεια της Πολιτείας, η οποία αδυνατεί να αξιοποιήσει ένα χώρο όπου δραστηριοποιούνταν κάποτε Καρδιτσιώτες καπνοπαραγωγοί, ενώ λειτουργούσε κι ως ινστιτούτο έρευνας για την καλλιέργεια και την παραγωγή του καπνού.
Κτίριο ετοιμόρροπο στην μπροστινή του όψη. Χόρτα και φύλλωμα δέντρων έχουν περικυκλώσει τα ξηραντήρια και τις αποθήκες καπνού. Αν δεν περπατά κάποιος δίπλα μας, με προϋπηρεσία στις εγκαταστάσεις του Σταθμού, μετά βίας συνειδητοποιούμε την ιστορική αξία των κτιρίων που «σβήνουν» μέσα στην ατελείωτη σκόνη.
Τους χώρους του Καπνικού Σταθμού επισκέφθηκε πρόσφατα ο «Νέος Αγώνας». Πολύτιμη ήταν η καθοδήγηση του Κώστα Ζαχοκώστα, Γεωπόνου και Επιστήμονα στην καλλιέργεια καπνού και στέβιας, καθώς εργάστηκε στον ιστορικό σταθμό αρκετές δεκαετίες και είναι ένας από τους τελευταίους ανθρώπους που παρέμεινε στο χώρο. Μέχρι και το έτος 2011 που έκλεισε οριστικά το συγκρότημα.
Αρχικά, ο κ. Ζαχοκώστας μάς μεταφέρει στο πρώτο επίσημο άνοιγμα του Καπνικού Σταθμού 91 χρόνια πίσω, στο έτος 1934. «Το κτίριο που ανήκει στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, άνοιξε για να βοηθήσει κυρίως τους τότε Καρδιτσιώτες καπνοπαραγωγούς στο έργο τους. Πρόκειται για μια έκταση 30 στρεμμάτων, ενώ το κεντρικό κτίριο διέθετε αίθουσες, γραφεία, βιβλία, αλλά και έγγραφα τα όποια όμως δεν υπάρχουν πλέον στον εσωτερικό του χώρο», είπε πρωτίστως ο κ. Ζαχοκώστας.
Στην αυτοψία μας ανάμεσα στα ξηραντήρια και τα αποξηραντήρια του Καπνικού Σταθμού, ο κ. Ζαχοκώστας προχώρησε αρχικά σε διευκρινίσεις σχετικά με τα είδη καπνού, τον τρόπο που τον παρήγαγαν οι καπνοπαραγωγοί, αλλά και τα βήματα που ακολουθούσαν στην όλη διαδικασία. Η πληροφορία γύρω από τον καπνό, πρόσφερε και την ευκαιρία σε μια αναδρομή στο παρελθόν.
Η προέλευση του καπνού και η διαδικασία παραγωγής
«Τα καπνά ήρθαν στη χώρα μας μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Ήρθαν από τα βάθη της Ανατολής, δεν υπήρχαν στη χώρα μας. Το πρώτο Καπνολογικό Ινστιτούτο ήταν στη Δράμα το οποίο είχε παραρτήματα στην Καρδίτσα, την Κατερίνη, το Αγρίνιο και τη Θεσσαλονίκη. Τα καπνά καλλιεργούνταν κυρίως ανατολικά. Τα καπνά βιρτζίνια άρχισαν να καλλιεργούνται στην Ελλάδα μετά το 1980, συγκεκριμένα μετά το 85′. Ο καπνός φέρνει εισοδήματα, μετά από πολύ εργασία. Απαιτείται δουλειά στην παραγωγή καπνού όλο σχεδόν το χρόνο. Τα ανατολικά καπνά χρειάζονταν όλο το χρόνο, ενώ τα βιρτζίνια είναι διπλή καλλιέργεια, οπότε απαιτούνταν για αυτά λιγότερο χρόνο. Η μία καλλιέργεια γίνεται στα σπορεία, ενώ η άλλη στο χωράφι. Ο καπνός δεν σπέρνεται όπως στο βαμβάκι, αλλά μεταφυτεύεται. Στο σπορείο η καλλιέργεια του καπνού βιρτζίνια διαρκεί τρεις μήνες και στο χωράφι διαρκεί από τον Απρίλιο έως και τον Νοέμβριο, ανάλογα με τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες», σημείωσε χαρακτηριστικά ο κ. Ζαχοκώστας διηγώντας εν συντομία την προέλευση του καπνού στην Ελλάδα και κατ’ επέκταση στην Καρδίτσα.
Οι κατηγορίες που χωρίζονται
Εντός της συζήτησης, ο κ. Ζαχοκώστας αναφέρθηκε στις κατηγορίες που χωρίζονται τα καπνά. «Είναι τα μπέρλεϋ και βιρτζίνια, και τα μικρόφυλλα που τα αποκαλούμε ντόπια. Σήμερα παγκοσμίως, τα καπνά που κυριαρχούν είναι τα μπέρνλεϊ, τα τσιγάρα είναι σε δύο κατηγορίες αμέρικαν μπλεντ και ίνγκλις μπλεντ, τα οποία περιέχουν 90% βιρτζίνια και γύρω στο 5 -7% μπέρλεϋ, και το υπόλοιπο είναι μπασμάς και 1-2% μικρόφυλλα. Από τους Έλληνες μουσουλμάνους καλλιεργείται. Τα ίνγκλις μπλεντ είναι 100% βιρτζίνια», πρόσθεσε.
Ας σημειωθεί ότι μία χρονιά κάποτε στον Καπνικό Σταθμό, ο αριθμός των εργαζομένων έφθασε έως και τους 80 εργάτες. Πολύς κόσμος βρήκε εργασία, αλλά ο Καπνικός Σταθμός παρείχε κυρίως βοήθεια στους καπνοπαραγωγούς.
Επισημάνσεις γύρω από τη διαδικασία παραγωγής
Μάλιστα στον Καπνικό Σταθμό, υπάρχουν αντικείμενα και χώροι που ακόμη έως σήμερα χαρακτηρίζονται μοναδικοί για την παραγωγή καπνού. Αναλυτικότερα, ο κ. Ζαχοκώστας έκανε λόγο για το ξηραντήριο Βιρτζίνια που είχε ένα βαθούλωμα για τοποθετούνται ξύλα που καίγονταν.
«Από πάνω υπήρχε ένα σιδερένιο πλέγμα με τρύπες για να φεύγει η ζέστη. Τα βιρτζίνια αποξηραίνονται σε θερμοκρασίες που φθάνουν έως τους 70 βαθμούς. Η ζέστη πήγαινε στα φύλλα και τα αποξήραινε. Ήρθαν έπειτα τα ξηραντήρια με πετρέλαιο, τα οποία διαθέτουν οι σημερινοί παραγωγοί.
Στη συνέχεια, περιηγηθήκαμε σε ένα μικρό χώρο με υπόστεγο, με κάποιες κατασκευές και μηχανήματα που έχουν αφεθεί σε μια άκρη. Εκεί μάς εξήγησε ο κ. Ζαχοκώστας τη διαδικασία αποξήρανσης των ανατολικών καπνών που γινόταν με τη βοήθεια βελόνας στο κοτσάνι και τα τρυπούσαν. «Έπειτα τα άπλωναν για να ξεραθούν. Αυτά τα μετέφεραν εδώ κάθε βράδυ όταν έβρεχε. Υπήρχαν ξύλα σαν… σιδηρόδρομος, ενώ το μηχάνημα δίπλα που βλέπετε συνέβαλε στη μεταφορά νερού», συμπλήρωσε.
Γιατί εγκαταλείφθηκε η καπνοπαραγωγή
Όσον αφορά την εγκατάλειψη της παραγωγής καπνού και το κλείσιμο του Σταθμού, ο κ. Ζαχοκώστας είπε χαρακτηριστικά ότι για όλα τα θέματα υπάρχει μια αντίστοιχη δικαιολογία. «Τα αρνητικά σημάδια άρχισαν με την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τότε πλέον προέκυψαν απαιτήσεις, καθώς ας φέρουμε το παράδειγμα με τα τεύτλα. Πολύς κόσμος δεν γνωρίζει γιατί έφυγαν τα εργοστάσια ζαχάρεως από την Ελλάδα. Όταν μπήκαμε στην Ε.Ε. μία από τις προϋποθέσεις ήταν να παύσουν να υφίστανται στη χώρα. Το μοναδικό προϊόν που παράγει η Γερμανία και αποφέρει κάποιο κέρδος είναι τα τεύτλα. Εκεί δεν έκλεισαν τα εργοστάσια…», συμπλήρωσε με νόημα.
Η ιδέα ενός μουσειακού χώρου που θα «μαρτυρά» την ιστορία
Στο τέλος της περιήγησης στον Καπνικό Σταθμό, ο κ. Ζαχοκώστας εξέφρασε το παράπονό του όσον αφορά τις κινήσεις και τις εκκλήσεις που έγιναν εκ μέρους του προς Δημάρχους, πρόσωπα της Αυτοδιοίκησης και σε Βουλευτές όλες τις δεκαετίες αυτές, χωρίς όμως να βρει ανταπόκριση για τη διάσωση του Καπνικού Σταθμού και της ιστορίας του ως υπενθύμιση σήμερα στους νεότερους ότι η καπνοπαραγωγή στην Καρδίτσα είχε τις ρίζες της εκεί.
Η ιδέα ενός Μουσείου Καπνού είναι αυτή που θα άξιζε να προχωρήσει σύμφωνα με τον κ. Ζαχοκώστα, διότι υπάρχουν μοναδικά αντικείμενα στον Καπνικό Σταθμό. «Θα μπορούσαν να έρχονται τα νεότερα παιδιά να βλέπουν πως γινόταν η παραγωγή του καπνού, η οποία άφηνε κάποτε σεβαστά χρήματα στους παραγωγούς. Ακόμη και σήμερα αφήνει ο καπνός. Σημασία έχει πάντως να υπάρξει ένα ενδιαφέρον», κατέληξε.
Κατατοπιστική είναι η τοποθέτηση του πρώην Προϊστάμενου του Καπνικού Σταθμού Καρδίτσας, Χαράλαμπου Ανδρέα, με τον οποίο ήρθε σε επικοινωνία πρόσφατα ο «Νέος Αγώνας». Ο κ. Χαραλάμπου εστίασε στην κυριότητα ιδιοκτησίας των κτιριακών εγκαταστάσεων του Σταθμού και αν υπάρχει πρόσφορο έδαφος προς αξιοποίησή τους από τις αρχές του τόπου. Παράλληλα, ο ίδιος παρέθεσε πληροφορίες σχετικά με την ίδρυση του Καπνικού Σταθμού, τις οποίες είχε επισημάνει και με αρθρογραφία του παλαιότερα στην εφημερίδα.
Το ερευνητικό έργο του Σταθμού
Χαρακτηριστικά ο κ. Χαραλάμπου είχε αναφερθεί στην έρευνα του Σταθμού τα τελευταία 40 χρόνια. Μεταξύ άλλων επιτευγμάτων, ο Καπνικός Σταθμός συμμετείχε στο πρόγραμμα καλλιέργειας του φυτού Στέβιας στην Ελλάδα. Στις εγκαταστάσεις του λειτουργούσε καθημερινά και Μετεωρολογικός Σταθμός. Επιπλέον, στο συγκρότημα του Σταθμού εφαρμόστηκε ολοκληρωμένη παραγωγή Καπνού βιρτζίνια κατά την περίοδο 1991 – 1992. Επίσης, συνέδραμε με εφαρμογή του float system (υδροπονική μέθοδος) στην παραγωγή μεταφυτεύσιμων καπνοφυταρίων σε θερμοκήπια σε όλη τη χώρα. Η περιοχή ευθύνης του Καπνικού Σταθμού όσο λειτούργησε, ήταν η Θεσσαλία και ο Ν. Φθιώτιδας.
Το πολύπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς
«Όταν έκλεισε ο Οργανισμός Καπνού, όλη η περιουσία του μεταβιβάστηκε στο Υπουργείο Γεωργίας, ενώ οι καπνικοί σταθμοί μεταβιβάστηκαν στο Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ). Και εμείς οι εργαζόμενοι είχαμε οργανική θέση στο Υπουργείο, αλλά ήμασταν αποσπασμένοι εδώ στον Καπνικό Σταθμό», ανέφερε αρχικά ο κ. Χαραλάμπου, προχωρώντας έπειτα στην εξήγηση του ιδιοκτησιακού των εγκαταστάσεων.
«Όσον αφορά την κυριότητα ιδιοκτησίας, τα πρώτα δέκα στρέμματα που είναι οι εγκαταστάσεις του Σταθμού, ήταν δωρεά του Δήμου Καρδίτσας το 1933 για να ιδρυθεί. Τα υπόλοιπα 15 στρέμματα αγοράστηκαν από ιδιώτη και ήταν συνεπώς σύνολο 25 στρεμμάτων. Όταν έγινε το Σχέδιο πόλης και επεκτάθηκε προς την περιοχή εκεί, ο Δήμος πήρε τράπεζα γης, πάνω από 10 στρέμματα, και για τα υπόλοιπα ξεκίνησε η διαδικασία απαλλοτρίωσης η οποία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Με λίγα λόγια, η κυριότητα ήταν στο Υπουργείο Γεωργίας, οι χρήσεις στο ΕΘΙΑΓΕ και συγχρόνως τα περίπου 11-12 στρέμματα τα πήρε ο Δήμος ως τράπεζα γης, και τα υπόλοιπα με τα κτίρια ήταν υπό απαλλοτρίωση, η οποία δεν τελεσφόρησε ποτέ. Κάποια στιγμή είχα λάβει ένα έγγραφο από την Υπηρεσία Πολεοδομίας σχετικά με την κατάσταση του ιδιοκτησιακού του Σταθμού», σημείωσε χαρακτηριστικά.
Από την πλευρά του, ο κ. Χαραλάμπου είπε ότι ο χώρος θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για χρήσιμες υπηρεσίες προς τους πολίτες (νηπιαγωγείο, σχολείο κ.α.). Διότι όπως τόνισε παλαιότερα ήταν ένας πολύ όμορφος τόπος με ανθόκηπο, με κτίρια που έχουν άπλετο χώρο. «Εάν θελήσουν να το φτιάξουν οι αρμόδιοι, θα ήταν κάτι ξεχωριστό», κατέληξε.
Αξιοποιώντας τον Σταθμό ως ενεργό «κομμάτι» της κοινωνίας
Ουδείς γνωρίζει ποιά θα είναι η τύχη του Καπνικού Σταθμού Καρδίτσας, ίσως το πέρασμα του χρόνου πάνω στα κτίρια επικρατήσει διάφορων παρεμβάσεων της Πολιτείας, που απουσιάζουν ως προς τη διάσωση του χώρου. Μπορεί ένα κτίριο να διασωθεί; Σαφώς και ναι, με τις ανάλογες κινήσεις θα ήμασταν σε θέση να το φροντίσουμε σε θέματα στατικότητας, να μεταμορφώσουμε
ξανά την όψη τους. Οι χώροι κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι ως μέρη αναπαράστασης της διαδικασίας της καπνοπαραγωγής, όπου κάθε επισκέπτης θα συναντούσε σε κάθε χώρο και τη ξεχωριστή του χρήση.
Εδώ και καιρό, το Επιμελητήριο έχει προχωρήσει τις διαδικασίες σχετικά με την αξιοποίηση των μεταλλικών καπναποθηκών Καρδίτσας, εκεί όπου διοργανώνεται κάποιες χρονιές και η Εμποροβιοτεχνική Έκθεση. Βέβαια, ο Καπνικός Σταθμός είναι ένα ξεχωριστό συγκρότημα, με περισσότερες ανάγκες προς αναβίωση του μέρους, αλλά και αρκετά πίσω από τα μάτια της τοπικής κοινωνίας. Κοινώς, δεν έχει εκφραστεί κάποιο ενδιαφέρον από φορείς, ώστε να ζωντανέψουν οι χώροι.
Κατερίνη και Δράμα, τα δύο παραδείγματα
Εάν όμως, κοιτάξουμε Καπνικούς Σταθμούς σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, θα βρούμε περιπτώσεις που αντίστοιχοι χώροι αποτελούν μια πολιτιστική εμπειρία για τους εκάστοτε κατοίκους. Στην Κατερίνη, ο αντίστοιχος Καπνικός Σταθμός εκεί, υπήρξε εξίσου ερευνητικό κέντρο το οποίο εγκαταλείφθηκε το μακρινό 2000. Ωστόσο, για το δικό του καλό, η λεγόμενη «Εθελοντική Ομάδα Ν. Πιερίας – Ο Τόπος μου» διεκδίκησε το εγκαταλελειμμένο κτίριο από το ΥπΑΑΤ και το μετέτρεψε σε ένα ζωντανό χώρο όπου φιλοξενούνται κοινωνικές ομάδες (φαρμακείο, παντοπωλείο κ.α.) που στηρίζουν ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Ακόμη και θερινό κινηματογράφο απολαμβάνει κανείς τα καλοκαίρια, ενώ λαμβάνει χώρα έως και Κουζίνα Εκτάκτων Συνθηκών.
Σχετικά με τη Δράμα και το πρώην Καπνολογικό Ινστιτούτο, τα νέα εδώ και κάποια χρόνια μοιάζουν αισιόδοξα, καθώς το έτος 2023 υπεγράφη σύμβαση μεταξύ Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης (ΠΑΜΘ) και ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ με θέμα την αναβάθμιση και επαναλειτουργία του. Μάλιστα ο σκοπός είναι εκτός της δυνατότητας έρευνας του καπνού, να συμβάλλει στη φαρμακευτική κάνναβη, σε αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, όπως και στη μελέτη της πλούσιας βιοποικιλότητας της περιοχής.
Εν κατακλείδι, προκύπτουν περιοχές που με πρωτοβουλίες και ενδιαφέρον περισσότερων ατόμων κινήθηκαν διαδικασίες ώστε αυτοί οι πάλαι κάποτε χώροι να μη μείνουν ανενεργοί εντός μιας σημερινής κοινωνίας. Στην αντίπερα όχθη, για τον Καπνικό Σταθμό Καρδίτσας οι φωνές προς αξιοποίηση του χώρου είναι πραγματικά ελάχιστες. Προερχόμενες από άτομα που διατήρησαν τη «φλόγα» αφότου και έπαψε η καπνοπαραγωγή, με τις αναμνήσεις των εναπομεινασών προσωπικοτήτων να φαντάζει δύσκολο να κινητοποιήσουν τον τόπο και τις αρχές του…
